Een Strop voor de Das

Ruud Hemel

Opgedragen aan Jan Hendrik van den Berg
Ter ere van 50 jaar Metabletica In november 1956 verschenen

Ruud Hemel Emmen november 2006

In de metabletische reeks van J.H van den Berg zitten vele data die om opheldering vragen.
Zelf wenst hij, maar blijft in gebreke om, op vele thema’s te zijner tijd terug te komen.
Gegevens blijven op een bewerking wachten of het is niet de juiste plaats er op in te gaan; ergens anders staat weer dat er over een bepaald thema veel te schrijven zou zijn; elders merkt hij op dat een nauwkeurige bestudering van de geschiedenis van het ene, de ontwikkeling, de betekenis en de opkomst van het andere aanmerkelijk zou verduidelijken.
Dan weer heeft iets een metabletisch aspect waarop hij ter plaatse niet nader kan ingaan.
Soms staat een fenomeen metabletisch apart.
Aan de metabletische verbanden is nog zeer veel toe te voegen zodat voor leerlingen en navolgers er veel werk aan de winkel is..

Zo komt men in dit rijke oeuvre veel onuitgewerkte onderwerpen tegen. In ‘Hooligans Metabletisch onderzoek naar de betekenis van Centre Pompidou en Crystal Palace’ van 1989 bij voorbeeld.
In dit boek word gewezen op de hakenkruisdas die de vroegere president van Egypte Anwar Sadat bij zijn vredesbezoek aan Israël droeg in 1977.
Metabletisch een uniek voorval.
Wat bewoog Sadat om zijn gezworen vijand Begin de hand toe te steken en toch zijn antisemitisme te demonstreren?
Zonder met een interpretatie te komen nodigt Van den Berg de lezer uit de uitleg zelf te vinden.

De das van Sadat

Anwar Sadat was goed doordrongen van de subtiele betekenis van de stropdas en maakte daar behendig gebruik van in 1977. Hij was voor de huidige president Moebarak, president van Egypte.

In november 1977 was er de verrassende vredesstap van president Sadat in een rede uitgesproken in de Knesseth in Israël.

Bij diverse gelegenheden droeg hij hetzelfde pak met verschillende stropdassen. Bij een werkdiner met Begin droeg hij een das met hakenkruismotief. Waarom?
Dat hij er bewust mee bezig was lijkt me te spreken uit een andere das die Sadat droeg bij de eerste ontmoeting.
Deze das met het dessin van een half hakenkruis met veel bredere aaneengeschakelde banen is waarschijnlijk de voorloper als het ware een prelude van de das die hij bij het werkdiner droeg, want om die das ging het en was geslaagd in wat de bedoeling van Sadat was.

Voor we op de das van Sadat terugkomen houden we ons bezig met het ontstaan van de moderne das en de mijns inziens belangrijkste gelijktijdigheid ervan: de vrouwenbroek.

Wat is de betekenis van de stropdas
Terzijdes, bijzaken krijgen vorm met onverwachte inzichten en worden hoofdzaken. In dit geval een halszaak.
Om de reden goed te begrijpen is niet alleen het dasmotief van belang maar nog meer de das op zich.
Het stukje stof is meer dan een nutteloze versiering.
De das is uiting van kracht en vrijheid en daarom geliefd bij zakenmensen en wereldleiders en is dat nog meer wanneer ze met een bijzonder motief getooid is.
Wat is een das. Een poging tot antwoord in wat Jacques Claes een laterale vingeroefening zou noemen.
Als attribuut bij zijn kledij een bijzonder manlijk kenteken. In zijn das maakt een man nogal wat duidelijk. Hij maakt er onderscheid mee. Prins Claus houdt daar niet van en om solidair met en net als Jan en alleman te zijn deed hij in 1998 publiekelijk zijn das af.
Dat deed Sloban Milosevic niet, die had bij zijn verschijnen voor het Joegoslavië-tribunaal in 2001 te Den Haag een das met het motief in de kleuren van de vlag van Joegoslavië om.
Het wel of niet dragen van een stropdas daar is veel aan gelegen.

Het ontstaan van de moderne das.
In de eerste helft van de 19^e eeuw groeide de voorloper van de huidige das langer. Tegen het midden van de eeuw werd het halsgedeelte smaller en de strikken prominenter. De twee slippen of staarten die onder de strik uitkwamen werden gedrapeerd tot een plastron die de ruimte opvulde die het vest openliet. De knoop en de strik wonnen het van het hals gedeelte. Uiteindelijk werd de plastron een feestelijke das met een gesteven of uit twee brede slippen gedrapeerd borstgedeelte en een smalle halspartij die zich als stropdas aan de hals liet zetten. Door het inkrimpen van de eertijds hoge boord werd de das smaller en het gedeelte vóór steeds belangrijker. Als in de jaren zeventig van de negentiende eeuw de eerste boorden plat worden geklapt is de stropdas zoals wij hem nu kennen een nouveauté.
Zelfbinder wordt de nieuwe das genoemd, terwijl de Duitsers het houden op ‘Langbinder’. De Fransen kiezen voor ‘regate’ een zeemansknoop. De Engelsen kiezen voor ‘four-in-hand’. Naar alle waarschijnlijkheid omdat de simpele knoop waarmee de das zonder verdere hulpmiddelen stevig werd vastgezet doet denken waarop de koetsiers van een vierspan (een four-in-hand) de teugels samenvlochten.
In de jaren 1850, 1860 als de sportieve stamvader van ons colbertjasje zich als een aparte species van zijn formele familieleden losmaakte, een jasje speciaal geschikt om te overleven in roeiboten en op het cricketveld, ontwikkelt zich daar ook een das bij. Onze tegenwoordige das. Niemand weet wie hem het eerst strikte maar ergens in die jaren kwam een sportieve student op het idee zijn das te strikken al was het een paardenteugel. 
Tussen 1850 en 1860 heeft de moderne das zijn uiterlijk gekregen.
Willen we weten wat een das is dan zijn synchronismen, gelijktijdigheden van betekenis.

In Hooligans staat te lezen dat het feit dat vrouwen een broek aandeden voortkwam uit de gelijkheidscultus, die voorzag erin dat vrouwen zich konden emanciperen aan de man.
Een man kan in een broek tonen dat hij een man is met een mannelijk geslacht. Een vrouw kan dat niet.
De vrouwenbroek doet een aanslag op de manlijkheid van de mannenbroek maar verzwakt daarmee tevens haar eigen vrouwelijkheid. Gaat zij een mannenbroek dragen dan moet zij haar vrouwelijkheid op een andere manier tonen door zich steeds meer bloot te geven dat leidde tot de sexualisatie van het vrouwenlichaam die tegenwoordig zijn voltooiing heeft gekregen.
Krijgt de vrouwelijkheid een nieuw accent dan moet de manlijkheid eveneens opnieuw beklemtoond worden.
Toen de mannen zich niet meer in zijde fluweel en kant, in gepoederde pruiken, rode hakken en borduursel kunnen hullen werd de das zijn toevluchtsoord om zijn manlijkheid te laten zien. De das: de ‘omhooggeschoven peniskoker’. De das is immers altijd gemodelleerd als een pijl naar beneden die permanent wijst naar het geslachtsorgaan dat er net onderhangt.
Een teken naar het lid oftewel een lidteken.
Er zit een esthetische waarde aan het dragen van een das. Nevens het verbergen van de knopen van het overhemd, geeft het nadruk aan de rechtheid van het mannelijke lichaam (en de oprechtheid van het lid) op dezelfde wijze als de knopen op een militair uniform dit doen.
De vorm wisselt steeds in lengte en breedte en tot 1900 was er maar een knoop. In de jaren dertig voegde de prins van Wales er geheel onbedoeld twee aan toe terwijl hij eigenlijk geen van beide gebruikte. Pas in 1989 kwam een vierde in zwang. Terwijl de stropdas al meer dan 150 jaar gedragen werd, waren er tot voor kort dus niet meer dan vier algemeen bekende manieren om hem te knopen!
Maar waar de mode het liet afweten zag de wetenschap haar kans schoon: twee fysici hebben in een uitputtende studie onderzocht waarop een stropdas zich laat knopen. Met behulp van hun kennis van mathematische modellen wisten zij de mannenmode te bevrijden van de beperkte keuze.   
Ze ontdekten dat een stropdas op maar liefst 85 verschillende manieren geknoopt kan worden.

Zoals de vogels die mooi zingen niet zo mooi zijn om te zien; zingen ze minder mooi dan zijn ze vaak visueel mooier. Natuur en cultuur neigen immer naar het nooit haalbare evenwicht.
De vorm van de das biedt niet zoveel mogelijkheden. Door zijn eenvoudige vorm echter worden dessins en kleuren van de das aantrekkelijker zodat iedereen zijn individualiteit  nadruk kan geven bij het aantrekken van zijn strik.
De symbolische waarde van de das is zo groot dat ze als representatief voor de gehele outfit kan staan. Eigenaardig blijft dat alle fantasie en kleur geconcentreerd is op een klein reepje textiel.
Het voorgaande werd voor het grootste gedeelte geleend, overgenomen uit de met veel plezier geschreven boekjes ‘De man in zijn kleren’,  ‘Dassen & accessoires’ en ‘Cravatmania’.

We gaan nog even door met deze halszaken. We zijn nog niet klaar met dit aangrijpende thema. De tegenwoordige das ontstaat gelijktijdig met de vrouwenbroek, de bloomer en is een synchronisme daarmee. We proberen dit synchronisme een beetje te verklaren.
Waarom de man zich met de das kon emanciperen ten aanzien van de vrouw had een fysieke grondslag en kwam voort uit het volgende. Men kan namelijk de das voor uitwendig gebruik als een reproductie van een typisch menselijk en overdreven mannelijk borstbeen zien.

   

    Het is bijzonder interessant dat ons borstbeen met zijn typische verwijding naar beneden met het stompe eind van het corpus in een kledingstuk schijnbaar zonder functie nagemaakt is in een stropdas.
Nu is het wel zo dat het borstbeen bij de man meestal langer en smaller is als bij de vrouw.
Beide mannelijke kenmerken worden in de stropdas overdreven weergegeven.
Het is natuurlijk te gek om los te lopen dat het borstbeen van de vrouw korter en breder is dan van de man om dat te compenseren draagt de man, al naar gelang van de mode, een brede imitatie van het borstbeen als stropdas. 
De man doorleeft in zijn manlijkheid het ontwerp van zijn lichaam als expressie en representatie in zijn borstkas.
Daarom moet zijn borstbeen een extra accent krijgen. Toont hij zijn manlijkheid niet meer door zijn broek, de vrouw draagt er immers ook een, dan is daar als compensatie de das. Om een das voor te hebben is een kwestie van emancipatie. De borst(kas) is bron van de expansieve daad actief tot de wereld gericht. Emancipatie vrijheid is het de borst te ontwikkelen.
Daarom is er waarschijnlijk een militair verband. In sommige streken vindt men plastron als naam voor das. Oorspronkelijk was een plastron een metalen plaat die deel uitmaakte van een wapenrusting. Later werd het de naam voor het gesteven front van een overhemd. Nog weer later werd het plastron een los front van kant om te eindigen als stropdas. De das voortgekomen uit een onderdeel van het harnas geeft bescherming voor de nek en keel en vooral de adamsappel. Deze bedekking voor de kwetsbare mannenhals geeft vrijheid van handelen. 
De inborst van de man maakt hij zichtbaar met een das.

Sloban Milosevic
Ondanks dat Milosevic voor het Joegoslavië tribunaal als gevangene zat en stond was zijn das een teken dat hij ten opzichte van zijn rechters geëmancipeerd en vrij was. Hij vond het tribunaal onwettig en bedrieglijk. Zijn das liet blijken dat hij geenszins als aangeklaagde aanwezig was.
Zijn das was in de kleuren van de Joegoslavische vlag; deze vlag is samengesteld in de panslavische kleuren, die bestond uit drie evenhoge banen blauw (boven) wit en rood. Die waren gebaseerd op de wit rood blauwe Russische banenvlag uit de tijd van het keizerrijk. De Serven en Montenegrijnen hadden bij hun strijd voor onafhankelijkheid, bevochten op de Turken in 1878 Russische steun gekregen.

Prins Claus
In december 1998 voor de aanvang van een Afrikaanse modeshow riep Prins Claus alle mannen op om zich te bevrijden van ‘de slang om de nek’. Bij deze gelegenheid ontdeed de prins zich van deze symbolische juk, de das. Als lid van het koninklijk huis was de prins altijd in een keurslijf gedwongen. Nu leek hij zich hieruit te bevrijden.
Leek; want met deze stropdasshow bewees hij een gevangene te zijn.

Prins Claus was niet vrij omdat hij zijn das om wegdeed en liet zien dat hij opgesloten zat in denkbeelden en gestes over vrijheid die juist de vrijheid beknotten.  
Wie gelijk wil zijn aan een ander is onvrij

De uitkomst van Leven in meervoud door J.H. van den Berg dat bijna met een syllogisme eindigt was:
dat wie vrij is, is niet gelijk.
Want wij zijn niet gelijk.

Pim Fortuyn
Wie zich knevelt met een unieke stropdas is vrij en zonder stropdas is men gevangen in onvrijheid.
Twee hoofdrolspelers van de Nederlandse verkiezingen uit 2002 zijn een illustratie van de exemplarische waarde van het al of niet dragen van een stropdas.

Wouter Bos is niet vrij en geëmancipeerd want hij is gebonden aan linkse principes wat dat ook moge inhouden. Hij demonstreerde dat om als partijleider van de PvdA bij de verkiezingen in 2002 zijn stropdas af te doen. De jaren daarvoor had hij als staatssecretaris van Financiën altijd een stropdas gedragen.

De contemporaine historie van de das is bij iemand als Pim Fortuyn veel boeiender.
Pim Fortuyn droeg een brede stropdas met forse knoop.
Daarmee liet hij zien dat hij als homo eveneens zeer mannelijk was en vrij.
Vrij in de zin niet gebonden aan principes.
Zijn das laat zien dat hij niet exclusief homoseksueel was en veel meer van alle markten thuis was.

Pim Fortuyn bekende zich als praktiserend homo. Zo als men weet brengt dit door ontberen van nageslacht meestal geen consequente relatie met zich mee. Wat er weer toe leidt dat men een willekeurig en wispelturig karakter krijgt.
Het dragen van zijn opvallende dassen getuigt daarvan.
Was bevriend met linkse politici. Schreef een boek Tegen de islamisering van onze cultuur dat bij PvdA kopstukken slecht viel. Toen de linkse bobos hem daarom zijn hoogleraarschap afpakten werd hij uit rancune steeds rechtser. Merkte dat hij met dit thema de linkse jongens goed kon pesten. Marcel van Dam noemde hem op tv “een buitengewoon minderwaardig mens”. Ging de politiek in en had met zijn stokpaardjes (vol is vol) steeds meer succes. Hij zat om opportunistische redenen in een trein die hijzelf in gang had gezet met een onvermogen die te stoppen. Hij was bang voor de verantwoordelijkheden die op hem afkwamen, dat hem kort voor zijn dood deed zeggen: “Ik denk dat ik uiteindelijk de prijs zal moeten betalen en wel de hoogste: mijn leven”.
Niet omdat hij een groot bewonderaar van de vermoorde Jon F. Kennedy was maar hij was onder de indruk van een boek Het verhaal van een Duitser door Sebastian Haffner. Haffner beschrijft daar het opkomen van de charismatische Walther Rathenau om wie een persoonlijkheidscultus ontstond. Rathenau werd in 1922 neergeschoten.
Fortuyn voorvoelde dat dit hem ook zou gebeuren.

Een uitleg van de das van Sadat
De Joden hebben hun bestaan in het Heilige Land te danken aan Mozes de Egyptenaar, die het uitverkoren volk naar het beloofde land voerde, het huidige Israel.
Het geloof van de Joden in één God is er dankzij het monotheïsme van de farao Echnaton; volgens Freud was Mozes een discipel van Echnaton.
De swastika, hakenkruis is voor sommigen een oud Egyptisch symbool.
Sadat vereerde Mohammed,maar had ook een grote waardering voor Adolf Hitler.
Hitler heeft de joden willen uitroeien en binnen zijn machtsbereik is hem dat bijna gelukt maar deze vernietigingsactie die tussen vier en zes miljoen van hen het leven heeft gekost, heeft de overlevenden de uit vertwijfeling voortgekomen energie gegeven die nodig was om een eigen staat te stichten. Voor het eerst na bijna tweeduizend jaar hebben de joden weer een trotse roemrijke staat. Zonder Hitler geen Israel.
De staat Israël bestaat dankzij Hitler.
Was de stap van Sadat van een wolf in schaapsklederen?
Er is een gezegde: ”wie de vrede wil die zet de oorlog voort”. De gewiekste Sadat had het gelijke doel als de PLO om de Joden de zee in te drijven; hij zei in 1975 dat hij  principieel niet verschilde met de PLO maar slechts een andere tactiek had.
Israel dankt zijn bestaan aan de nazi’s en de nazi Sadat beklemtoonde dat. Zijn das was een overwinningsinsigne en gaf aan dat hij als overwinnaar kwam en vrij handelde.
Is Israël afhankelijk van Egypte dan mag ze tijdelijk even bestaan, later komt joodje toch om zijn loontje. Israel zal uiteindelijk toch moeten buigen voor een miljard moslems.

Dat hij als vrij man en overwinnaar kwam liet Sadat met zijn stropdas zien.

De ontknoping.
Waarom heeft een homo als Fortuyn een perfecte das met grote knoop en brede das om? Een homo die de juiste benadering heeft om manlijkheid te tonen. Dan moet er iets mis zijn aan de manlijkheid van de hetero’s.
Een bepaald soort manlijkheid om de wereld naar de man te zetten is zeker in diskrediet.

Toen Maarten ’t Hart een aantal jaren terug jurken ging dragen demonstreerde hij daarmee vooral dat vrouwen wel broeken mogen dragen maar dat jurken voor een man eigenlijk taboe waren.
Het liet eveneens zien dat de vrouw en de homo de broek aan hebben ten koste van de man, die in het verdomhoekje zit.

Is de tijd van mannen in pakken met dassen voorbij?
Waarschijnlijk wel. Maar het einde zal niet rigoureus zijn.
Het is niet meteen gebeurd met de stropdas, maar er vindt een ontknoping plaats.

Vlak voor de verkiezingen voor de Tweede Kamer (2006) zaten zes gerenommeerde kopstukken uit de politiek bij elkaar in een tv programma. De ambivalentie tegenover het dragen van een stropdas is bij hen groot. Een van Groenlinks had geen das voor en de andere vijf wel, maar geen van de vijf had zijn das goed zitten.
De een had de knoop losjes te ver onder de boord, de ander had de knoop scheef naar links of naar rechts,bij de ander paste de breedte van de knoop niet bij de te smalle boord, bij anderen waren de revers van het colbertje te wijd of te nauw niet in balans met de te lange of te korte kragen van het overhemd.
De ontknoping in vol ornaat!
Heeft de stropdas nog toekomst?
Sadat en Fortuyn werden vermoord.
Ook Milosevic leeft niet meer.
De strop om de das is gelegd en we eindigen om het aforistisch te zeggen:
Toen de vrouw de broek aan kreeg
deed dat de man de das om.

Bibliografie:
Frits Abrahams: Lachen. Kolere. Avondje. De prijs. NRC/H. 2002
Jan Hendrik van den Berg; Leven in meervoud. 1963                           
Hooligans. 1989
F.J.J. Buytendijk: De vrouw. 1951
Jacques Claes: Waken bij werkelijkheid. 1994
Prins Claus: Stropdasdragers aller landen verenigt u. 1998
Thomas Fink/Yong Mao: Cravatmania. 2002
Margreet Fogtelo: I have a dream. 2003
John de Greef: Dassen & accessoires. 1989
Sebastian Haffner: Anmerkungwen zu Hitler. 1978                               
Het verhaal van een Duitser. 2002
Nicolaas Klei & Marieke Cobelens: De man in zijn hemd. 1996
Albert Oosthoek: Pim Fortuyn en Rotterdam. 2005
Riemer Reinsma/Herman Vuijsje: De ontknoping. 2001
Bernard Roetzel: De gentleman. 1999
Marcel van Roosmalen: Op pad met Pim 2002
Anwar Sadat: Op zoek naar identiteit. 1974
Evert Santegoeds: Het lef van de Hollandse Kennedy. 2002
Jos Verhulst: Der Erstgeborene. 1999
Het aanzien van 1977
Prisma vlaggenboek. 1990
Punch over manieren en mode. 1964
World Press Photo 1978